Γιάννενα : τόπος μαρτυρίας και μαρτυρίου.

Αρχικά, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην Ερίτιμο Κυρία Πρόεδρο και το Συμβούλιο των Κυρίων Καθηγητών, της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Βελλάς για την ευγενική τους πρόσκληση, να συμμετάσχω στην παρούσα επιστημονική διημερίδα της σχολής, αφιερωμένη στα 200 χρόνια από την έναρξη της επανάστασης του 1821.

Τα τελευταία 3 χρόνια διακονίας μου στον ευλογημένο αυτό τόπο, την πρωτεύουσα της Ηπείρου, την πόλη των θρύλων, των θρήνων, των ηρώων, των μαρτύρων και σοφών διδασκάλων και  των μεγάλων Εθνικών ευεργετών, ανακαλύπτω καθημερινά το ζωντάνεμα της ιστορίας περιδιαβαίνοντας τα γραφικά σοκάκια της, κοιτώντας με θαυμασμό τα εναπομείναντα αρχοντικά της που στέκουν πεισματικά όρθια ακόμα τουλάχιστον, απέναντι στον αδηφάγο και ανοικτίρμονα χρόνο και την ανθρώπινη ανάγκη της εξέλιξης. Σκέπτομαι πως σε αυτή την πόλη βημάτισαν ήρωες και μάρτυρες κάποιοι εκ των οποίων υπέγραψαν την ελευθερία μας με το πορφυρούν του αίματος χρώμα, στα ευλογημένα τούτα χώματα της Ηπειρωτικής γης!  

Δεν θα αναφερθώ σε γενικά θέματα των νεομαρτύρων σεβόμενος τον χρόνο που μου έχει δοθεί και μη θέλοντας να επαναλάβω ότι ήδη έχει ακουστεί στην εξαιρετική αυτή επιστημονική συνάντηση. Θα περιοριστώ όσο αυτό είναι εφικτό στην παρουσίαση των θρυλικών προσώπων που στιγμάτισαν αυτήν την πόλη με την αγιασμένη παρουσία τους είτε καταγόμενοι από εδώ, είτε ερχόμενοι στην πόλη, η οποία καθ’ όλην την ιστορική της παρουσία έως σήμερα, αποτελεί κέντρο πολιτισμού γραμμάτων και τεχνών, αλλά και κατά τους ζοφώδεις χρόνους της Οθωμανικής κυριαρχίας, απετέλεσε το κέντρο εμπορίου της Ηπείρου ιδιαίτερα κατά τα χρόνια της παρουσίας του Αλή Πασά των Ιωαννίνων ο οποίος συνέργησε ώστε τα Γιάννενα να βρουν τον δρόμο για την συνάντηση τους με τις μεγάλες της εποχής εκείνης πόλεις, την Οδησσό, την Τεργέστη, το Λιβόρνο, την Βιέννη, το Βουκουρέστι, την  Μασσαλία και άλλες.  

Είναι γνωστό το γεγονός, πως το φαινόμενο των νεομαρτύρων ως τόπο μαρτυρίου επέλεγε συνήθως τις μεγάλες εμπορικές πόλεις της εποχής εκείνης, ώστε το μαρτύριο τους να γίνει σύντομα γνωστό σε περισσότερες περιοχές της Οθωμανικής κυριαρχίας, για να εμπνεύσει περισσότερους ανθρώπους για να τους στερεώσει στην πίστη του Χριστού μας[2] και να τους ενθαρρύνει στο όνειρο της λευτεριάς. Οι Έλληνες Νεομάρτυρες είναι και Χριστιανοί και έτσι για αυτούς «η άρνηση της πίστεως σήμαινε άρνηση της Ελλάδος και θάνατος για την πίστη σήμαινε προσφορά στον αγώνα για την εθνική ελευθερία»[3]. 

Κατά συνέπεια, η πόλις των Ιωαννίνων δεν θα μπορούσε να εξαιρεθεί από την παρουσία των νεομαρτύρων αλλά και των εθνομαρτύρων. Υπό την έννοια λοιπόν αυτή, η παρουσίαση των προσώπων σήμερα, θα έχει αναφορά και σε πρόσωπα εθνομαρτύρων που το αίμα τους πότισε τα χώματα της ευλογημένης αυτής πόλεως ώστε τα Γιάννενα να αποτελούν εν τοις πράγμασι τόπο μαρτυρίας αλλά και μαρτυρίου.

Η κορωνίδα των Νεομαρτύρων για την τοπική ιστορία των Ιωαννίνων, ασφαλώς είναι ο πολιούχος αυτής της πόλεως, ο εκ Τσουρχλίου Γρεβενών ορμώμενος και εν Ιωαννίνοις μαρτυρήσας Άγιος Γεώργιος, ο ακοίμητος φρουρός και προστάτης αυτής της πόλης που παρέλαβε την υψηλή προστασίας της από τον παλαιό πολιούχο Αρχάγγελό Μιχαήλ και επί 183 χρόνια τώρα κρατά τα Γιάννενα στην επιστασία Του!

Το θρυλικό αυτό παλληκάρι της πίστης που δεν δίστασε να χαρίσει την ζωή του στον Χριστό αποχωριζόμενος τον Ιανουάριο του 1838 την γυναίκα του Ελένη και τον νεοβάπτιστο γιο τους Ιωάννη οδηγούμενος στον δι’ απαγχονισμού θάνατο εδώ στα Γιάννενα δίπλα από τα αρχαία του κάστρου τείχη και σε συγκεκριμένο σημείο που η πρώτη εικόνα του φημισμένου Πρωτοψάλτη και ζωγράφου Πέτρου Γεωργιάδη μας υποδεικνύει επακριβώς[4]!

Σήμερα στο σημείο αυτό, το ακριβές σημείο του μαρτυρίου του Αγίου μας, αν κλείσεις τα μάτια διαβαίνοντας μπορείς να δεις ίσως το αιωρούμενο για τρεις μέρες από την αγχόνη των δοκών του φούρνου του Τσαμπαλίκα στο Κουρμανιό[5] σώμα του Αγίου, πριν οι Χριστιανοί φροντίσουν να το εξαγοράσουν έναντι 300 γροσίων κάτι που διασώθηκε στο παλαιότερο  κατάστιχο που υπάρχει σήμερα στο ιστορικό αρχείο της Ιεράς Μητροπόλεως Ιωαννίνων με την αινιγματική καταχώρηση «300 γρ. όσα δια το πτώμα του Μακαρίτου»[6].

Τριάντα χρόνια όμως νωρίτερα από τον Άγιο Γεώργιο, το 1808 μαρτύρησε στα Γιάννενα ένας άλλος Νεομάρτυρας επίσης καταγόμενος από την περιοχή των Γρεβενών, ο εκ Σαμαρίνης ορμώμενος Δημήτριος που οδηγήθηκε μπροστά στον Αλή Πασά μετά την καταστολή του επαναστατικού  κινήματος  το 1808, του παπά Ευθύμιου Βλαχάβα στον οποίο θα αναφερθούμε παρακάτω.   

Το μαρτύριο του Νεομάρτυρα Δημητρίου του εκ Σαμαρίνης, διέσωσε ο Γάλλος Πρόξενος στα Γιάννενα Πουκεβίλ, ο οποίος όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω διέσωσε με την γραφίδα του τα φρικτά μαρτύρια και άλλων Ελλήνων Χριστιανών. Ο Νεομάρτυς Δημήτριος γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Σαμαρίνα και σε νεαρά ηλικία εκάρη μοναχός στο παλαιό μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής που υπήρχε εκεί ως τις αρχές του προηγούμενου αιώνα[7].

Το φρικτό του μαρτύριο με εντοιχισμό του σώματός του αφήνοντας ακάλυπτο μόνο το κεφάλι του και υποχρεώνοντάς τον σε σιτισμό,  στο σεράϊ του Αλή Πασά, που ολοκληρώνει σειρά μαρτυρίων στα οποία και υποβλήθηκε, κράτησε για πολλές μέρες. Ο Πουκεβίλ με θαυμασμό γράφει τα εξής: «Το μαρτύριο και η επανάσταση του Βλαχάβα προετοίμαζαν τον θρίαμβο ενός ασθενικού θνητού, που είχε ως μόνα όπλα την προσευχή και την πραότητα. Ενός από τους λειτουργούς του Χριστού που έχουν προορισμό να στηρίζουν τους δειλούς στις τρικυμίες του κόσμου και των οποίων το αίμα ανακατεμένο με το αίμα του πολεμιστή, ξανάφερε με το μαρτύριο την τιμή του χριστιανικού ονόματος στην πρώτη αίγλη. Ο μοναχός Δημήτριος από την Σαμαρίνα…»[8].

Ο ίδιος Γάλλος Πρόξενος στα Γιάννενα Πουκεβίλ, περιγράφει επίσης και το μαρτύριο ενός Ορθοδόξου Έλληνα Χριστιανού μοναχού το όνομα του οποίου είναι Χρήστος. Ο Πουκεβίλ αναφέρει πως ο μοναχός Χρήστος κατηγορήθηκε πως «παρηγορούσε τους Χριστιανούς» και με αυτή την κατηγορία οδηγήθηκε με συνοπτικές διαδικασίες στον Τούρκο ιεροδικαστή μπροστά στον οποίο ομολόγησε τον Χριστό με αποτέλεσμα να διαταχθεί η θανάτωση του με σταύρωση[9]! Μετά το θάνατο του, ένας αθίγγανος έκαψε το σώμα του ώστε να μην τον θάψουν με τιμές οι Χριστιανοί.

Στον Ναό της Αγίας Μαρίνας στην πόλη των Ιωαννίνων, υπηρετούσε ένας ιεροδιδάσκαλος από το χωριό Βίτσα Ζαγορίου ο οποίος είχε χειροτονηθεί διάκονος[10]. Ο χριστιανός αυτός σε κάποια στιγμή εξωμότησε ασπαζόμενος το Ισλάμ και αρνούμενος το Χριστό.  Σε κάποιο γλέντι που συμμετείχε με άλλους μουσουλμάνους με παραίνεση τους, πήρε ένα ποτήρι με κρασί και διακωμωδούσε το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Την στιγμή εκείνη, ξεχύθηκε από το ποτήρι ανθρώπινο αίμα και τον περιέλουσε με αποτέλεσμα ο διάκονος συγκλονισμένος από το γεγονός αυτό, να ομολογήσει την πίστη του στον Χριστό μπροστά στους Τούρκους οι οποίοι τον συνέλαβαν και τον βασάνισαν έως θανάτου. Υπάρχει μέχρι σήμερα η ονομασία «Διακονοβίτσα» στην περιοχή στο μέρος που θυμίζει το μαρτύριο του[11].

Και πάλι ο Πουκεβίλ μας διασώζει το μαρτύριο τριών παιδομαρτύρων αυταδέλφων από το Σούλι που μαρτύρησαν στα Γιάννενα στην περιοχή της Καλούτσιανης . Αποκεφάλισαν το μικρότερο από τα αδέλφια, έβαλαν το μεγαλύτερο δεκατεσσάρων χρονών να παλέψει με μια αρκούδα που το κατασπάραξε και θανάτωσαν την μικρότερη αδελφή τους έντεκα χρονών την ώρα που εκείνη προσευχόταν…[12].

Υπάρχουν όμως και τα δυσδιάκριτα όρια μεταξύ Νεομαρτύρων και Εθνομαρτύρων αφού για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι δύο ήταν «αρνητές της έναντι της νομιμοφροσύνης και υπονομευτές της ενότητας της υπάρξεως της»[13]. Ο Νεομάρτυρας είναι και Εθνομάρτυρας και αντίστοιχα σε μια διευρυμένη έννοια, ισχύει και το αντίστροφο. Ειδικά στις περιπτώσεις  κληρικών-μαρτύρων, όπως ο Αθανάσιος Διάκος, ο Διονύσιος ο Φιλόσοφος ή ο παπά Ευθύμιος ο Βλαχάβας, τα ονόματα των οποίων ενδεικτικά αναφέρουμε αφού οι περιπτώσεις μαρτύρων κληρικών κατά την Τουρκοκρατία είναι εκατοντάδες, αυτό το όριο γίνεται ακόμα πιο δυσδιάκριτο αφού ο μάρτυρας είναι χριστιανός και κληρικός και πεθαίνει για του Χριστού την πίστη την Αγία και της Πατρίδος την ελευθερία.

Ο Διονύσιος ο Φιλόσοφος, ο οποίος κατ’ άλλους γεννήθηκε στην Ήπειρο και κατ’ άλλους στην Θεσσαλία[14], υπήρξε μια ιδιαίτερη προσωπικότητα και για πολλούς αμφιλεγόμενη. Ιδιαίτερα μορφωμένος για την εποχή του, σε ώριμη ηλικία γίνεται μοναχός στην ιστορική Μονή του Διχουνίου, στην οποία φαίνεται να έλαβε την εγκύκλια μόρφωση του[15]. Στο Οικουμενικό μας Πατριαρχείο υπηρετεί ως Μέγας Αρχιδιάκονος και στη συνέχεια ως Πρωτοσύγκελλος των Πατριαρχείων. Το 1593 εκλέχτηκε Μητροπολίτης Λαρίσης. Η αποτυχημένη εξέγερση του 1600, γνωστή ως κίνημα του Φιλοσόφου και για την οποία ως συνεργός καταδικάστηκε σε ανασκολοπισμό ο Ιερομάρτυρας Άγιος Σεραφείμ επίσκοπος Φαναρίου της Καρδίτσας, έγινε αιτία ο Διονύσιος να φύγει για την Ιταλία όπου έμεινε για έξι μήνες περίπου. Συνέπεια της αναχώρησης του από την έδρα του ήταν το Οικουμενικό Πατριαρχείο πιεζόμενο ασφαλώς από την Υψηλή Πύλη να τον κηρύξει έκπτωτο του Θρόνου του.

Το 1609 επιστρέφει οριστικά  στην Ήπειρο και διοργανώνει ένα ακόμα επαναστατικό κίνημα εναντίων των Τούρκων. Τον Σεπτέμβριο του 1611 επικεφαλής περίπου χιλίων ανδρών χωρικών υποτυπωδώς εξοπλισμένων[16], προσπαθεί ανεπιτυχώς να καταλάβει το φρούριο των Ιωαννίνων. Ο Διονύσιος συλλαμβάνεται σε σπήλαιο απέναντι από το νησάκι της λίμνης και με εντολή του Τούρκου πασά οδηγήθηκε στην πλατεία, πιθανόν στο Κουρμανιό, όπου υποβλήθηκε στο μαρτύριο της εκδοράς του δέρματος του από την μέση και πάνω. Το δέρμα παραγεμίστηκε με άχυρα και αφού του φόρεσαν αρχιερατικά άμφια το περιέφεραν κρεμασμένο σε κοντάρι προς παραδειγματισμό, μέσα στα Γιάννενα και στη συνέχεια το μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη. Αυτό ήταν το οικτρό τέλος του Διονυσίου του Φιλοσόφου τον οποίον υποτιμητικά οι Τούρκοι αποκαλούσαν «σκυλόσοφο». Ως εθνομάρτυρας ο Διονύσιος έβαψε και αυτός με το αίμα του τα Γιάννενα, παραμένοντας στην ιστορία ως ο επαναστάτης Δεσπότης! Τέλος, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε και σε έναν ακόμα κληρικό εθνομάρτυρα τον παπά Θύμιο τον Βλαχάβα του οποίου το μαρτύριο μας διασώζει ο Γάλλος πρόξενος Πουκεβίλ.

Ο παπά Θύμιος Βλαχάβας έζησε στα τέλη του 18^ου αρχές του 19^ου αιώνα. Γιος του Αθανασίου Βλαχάβα[17] γεννήθηκε «στις Πετροκαλύβες της Βλαχάβας ή Σμόλαιας Χασίων (χωριό Σμόλιανη Τρικάλων) και όπως γράφει ο Νικόλαος Κασομούλης στα «Ενθυμήματα Στρατιωτικά», εσπούδασε τα λεγόμενα «κοινά γράμματα» και έχοντας παιδιόθεν την «Ιερατική κλίση» εχειροτονήθη ιερεύς σε νεότατη ηλικία»[18]. Οραματιζόμενος την ελευθερία του γένους,  στρατεύεται στον αγώνα για την ελευθερία δίνοντας ακόμα και την ζωή του για αυτή και αναδεικνύεται εμβληματική φυσιογνωμία, ως φλογερός πατριώτης σε βαθμό που το επαναστατικό του κίνημα να πάρει το όνομα του.

Ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων ορκίζεται πως δεν θα ησυχάσει αν δεν τον ξεκάνει. Με δόλιο τρόπο καταφέρνει να συλλάβει τον παπά Βλαχάβα που οδηγείται στα Γιάννενα για να υποστεί πρωτόγνωρο βασανισμό! Ο Πουκεβίλ, ο οποίος γνώριζε τον μάρτυρα Ιερέα, περιγράφει το φρικτό του μαρτύριο: «Στα Γιάννενα ξαναείδα το Βλαχάβα δεμένο σ’ ένα πάσσαλο στην αυλή του σαραγιού. Οι ακτίνες του ήλιου έπεφταν πάνω στο χαλκόχρωμο κεφάλι του, που περιφρονούσε το θάνατο, ενώ άφθονος ιδρώτας έβρεχε τη δασιά γενειάδα του. Ήξερε την τύχη του και πιο ήρεμος από τον τύραννο, που ήθελε να του πιεί το αίμα, γύρισε σε μένα το ξάστερο βλέμμα του, σα να με καλούσε μάρτυρα των τελευταίων στιγμών του. Δέχτηκε το θάνατο χωρίς φόβο και χωρίς γογγυσμούς. Σε λίγο τα μέλη του σέρνονταν στους δρόμους της πόλης για παραδειγματισμό των περίτρομων Ελλήνων»[19].

Τα Γιάννενα, η ομορφόπολη της Ηπείρου για μια ακόμα φορά καταστάθηκαν τόπος μαρτυρίας και μαρτυρίου. Ο αγώνας για την ελευθερία της Πατρίδος απέδωσε καρπούς όταν την ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, το 1821 οι Έλληνες απελευθερώνουν τα ματωμένα χώματα της Πατρίδος μας, μετά από την μακρά, ζοφώδη και ασέληνο περίοδο των τετρακοσίων χρόνων σκλαβιάς και φυλακής.

Θέλω να σας ευχαριστήσω θερμά για την πρόσκληση σας να συμμετάσχω στην σημερινή επιστημονική διημερίδα. Σας ευχαριστώ γιατί μου δώσατε την ευκαιρία να αναπτύξω σκέψεις που έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία αυτά χρόνια που ζω σε αυτή την πόλη. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν στοιχεία που είναι ικανά να ζωντανέψουν την ιστορία της. Ο σημερινός περιηγητής αυτής της μαγευτικής και μυστηριώδους πόλεως, ανυποψίαστος ίσως για ότι έχει συμβεί σε αυτήν στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, δεν μπορεί ίσως να αντιληφθεί τον στίχο του Κ. Παλαμά που γράφει: «Γνώμες, καρδιές, όσοι Έλληνες, ό,τι είστε, μην ξεχνάτε, δεν είστε από τα χέρια σας μονάχα, όχι. Χρωστάτε και σε όσους ήρθαν, πέρασαν, θα ’ρθούνε, θα περάσουν. Κριτές, θα μας δικάσουν οι αγέννητοι, οι νεκροί»[20] .

                                                                             Σας ευχαριστώ!